Samenwerken is één van de sleutelfactoren bij de grote veranderingen in de zorgsector. Er wordt al op veel fronten samengewerkt en dat zal in de toekomst steeds belangrijker worden. Monodisciplinaire, multidisciplinaire, lijnoverstijgende of domeinoverstijgende samenwerkingen leveren vaak tegenstrijdige belangen op, die het samenwerken niet eenvoudig maken en die zelfs belemmerend kunnen werken. Het is interessant om dit vanuit een systemisch perspectief te bekijken.
Het team van Roset volgde een opleiding systemische interventies, die gericht is op conflict en stagnatie in samenwerking. De methodiek wordt veelvuldig ingezet als communicatie-, maar ook als analysemethodiek. Expert op dit gebied is Marijke Spanjersberg; zij is organisatieadviseur, van huis uit psycholoog en gepromoveerd op conflicthantering en complexe besluitvormingsprocessen. Door de jaren heen is zij gespecialiseerd geraakt in samenwerkingsvraagstukken, waarbij zij gebruik maakt van de theorieën uit de psychologie, zoals de systeembenadering.
Het belang van een sterk midden
Marijke Spanjersberg: “Bij de systeembenadering is het idee, dat als iemand een probleem heeft, je het hele systeem eromheen (familie, gezin)
nodig hebt om het probleem hanteerbaar te krijgen of tot een oplossing te brengen.” Je moet vanuit ieders stoel kunnen redeneren en tegelijkertijd het grote geheel in ogenschouw nemen. Soms moet je vanuit het midden naar de één bewegen, dan weer naar de ander. En als het klaar is, dan moet iedereen weggaan met het idee: De therapeut heeft mij goed begrepen. Dat noemen we meervoudige partijdigheid. Vooral bij samenwerkingsverbanden onder druk met allerlei tegenstrijdigheden, is een sterk midden nodig. Toch wordt het belang van het midden vaak onderschat.
Omarmen van verschillen
Er zijn nog andere factoren die een rol spelen bij samenwerkingen. Vaak wordt veel energie gestoken in het proberen alle neuzen dezelfde kant op te krijgen. Vanuit de systeembenadering is dat maar tot op zekere hoogte mogelijk en is het juist essentieel om goed naar de verschillen te kijken. Een vitaal systeem verdraagt verschillen en is intelligent in het accommoderen van die verschillen. Ook hiervoor is een sterk midden nodig, zodat spelregels en afspraken kunnen worden gemaakt over hoe met die verschillen om te gaan.
“Het midden is de plek waar alles samenkomt, waar begrip is voor alles, waar ook de taal van de nuance is, maar ook waar de moeilijkheden benoemd worden zonder dat ze gelijk kleur krijgen. Het midden is het verbindingsstuk.” – Marijke Spanjersberg
Begrip voor elkaar
Bij samenwerkingen wordt vaak gekeken naar de belangen van iedereen. Het woord ‘belangen’ suggereert een soort autonomie, maar eigenlijk is het meer; ik moet dit nu eenmaal doen, dit is mijn taak. Het is niet iets wat iemand zelf bedenkt of waar iemand zelf voor kiest, maar wat voortkomt uit de verplichtingen die iemand heeft; moetens-op-schouders. Als je oog hebt voor deze moetens kun je veel makkelijker patronen herkennen en door er samen naar te kijken wordt het minder emotioneel beladen en ontstaat meer begrip en zachtheid.
De relatie
Het relationele weefsel speelt ook een belangrijke rol; sterker de relatie is, hoe beter deze bestand is tegen ingewikkelde inhoud. En andersom is dat ook zo. We denken vaak dat het vooral over de inhoud moet gaan, maar de kwaliteit van de relatie kleurt de inhoud. Spanjersberg: “Als ik iemand heel graag mag en iemand zegt iets, dan ben ik genegen om dat serieus te nemen. Maar als ik iemand echt niet mag en die zegt precies hetzelfde, dan ben ik gewoon kritisch.”
De driehoek bij complexe samenwerkingen
Samenwerkingen worden door drie lagen beïnvloed; het doel en de inhoud, het speelveld en de spelregels en het relatienetwerk (de mensen met naam en gezicht en hun onderlinge relatie).
Vaak is de aandacht voor de drie lagen onevenwichtig. Men steekt dan bijvoorbeeld veel energie in de inhoud en als het dan niet lukt, dan schiet men in de reflex dat er nog een beter plan moet komen. Op systeemniveau ga je dan meer van hetzelfde doen. Hetzelfde geldt als je enorm veel investeert in speelveld en regels. Als je duidelijk taken, bevoegdheden en werkinstructies gemaakt hebt en het werkt niet, dan is de automatische reflex dat je nog meer afspraken gaat maken. Dat mondt dan vaak uit in afspraak is afspraak. Dat helpt totaal niet meer. Maar je kunt ook verstrikt raken in de onderste laag van de driehoek. Spanjersberg: “Als je daarin vastloopt, dan is de persoon het probleem geworden. Kees is altijd zo eigenwijs. Er ontstaat machteloosheid, relationele wrijving en irritatie, want we hebben niet zoveel repertoire om aan de persoon van de ander iets te veranderen.”
De hele driehoek vergt aandacht en zodra je met elkaar in improductieve herhalingen komt, kun je kijken in welk deel van de driehoek het hem dan zit. Als je merkt dat er vooral veel energie gestoken wordt in één van de drie lagen, dan zou je eens naar één van de andere lagen kunnen kijken. Door met elkaar op metaniveau naar de samenwerking te kijken kun je de kwaliteit van de samenwerking vaak enorm verbeteren.
Fairness
Denk bij samenwerken ook na over wat je zelf te geven hebt en of de ander daar blij mee is en vice versa. Het is onvermijdelijk dat de één soms met minder genoegen moet nemen dan de ander. Het ís nou eenmaal niet altijd eerlijk, maar het moet wel eerlijk vóelen, anders houden we direct op met de samenwerking. “Voor die fairness hebben we een fantastische antenne”, aldus Spanjersberg. Als iemand een offer heeft gebracht omwille van het collectief is het belangrijk om daar met elkaar aandacht voor te hebben. “Als het geregistreerd wordt, versterkt dat het gevoel van eerlijkheid en zal het ook anderen stimuleren om een offer te brengen”, aldus Spanjersberg.
The whole system in the room
Tot slot is essentieel om na te denken of het hele systeem wel aan tafel zit om tot een vitale samenwerking te kunnen komen; the whole system in the room. Het is ingewikkeld om te bepalen wat het hele systeem is, want iedereen heeft weer aan iemand verantwoording af te leggen. Dus wie zitten er wel aan tafel en wie niet? En hoe groot is de invloed van degenen die achter de schermen aan de touwtjes trekken? Het is belangrijk om dit goed te doordenken en te bepalen wie er minimaal aan tafel moeten zitten bij een samenwerking. Het moeilijkst is het als mensen niet aan tafel willen, maar wel invloed hebben.
“Als er mensen op de achtergrond een cruciale rol spelen, maar ze willen niet aan tafel, dan loop je het risico dat het oneerlijk wordt”.
Deze blog is een ingekorte versie van het artikel dat eerder verscheen in het 
magazine WelZoGezond – veranderingen in Zorg en Welzijn. Bestel het (gratis) magazine hier.
